Будда чурагайын езугаар чаа чыл февраль 11-ниң эртенги хүнү-биле кады үнүп келир.

Февраль 11-ни дыштаныр байырлал хүнү кылдыр доктаа¬дырының дугайында дилегни республиканың Камбы-лама эргелели Тыва Республиканың Дээди Хуралынче (парламентизинче) киир¬ген. Парламентиниң парлалга албанының дыңнатканын езугаар алырга, ТР-ниң Дээди Хуралының алдыгы сессиязының январь 23-те болур бирги хуралынга 2013 чылдың Шагаа байырлалының дугайында доктаалды хүлээп алыр. Ол-ла хүн будда чурагайын езугаар чаа чылды Бурятия база демдеглээн.
Ай календарын езугаар чаа чылды астрологтарның чурагайы-биле чыл санында-ла санап үндүрүп турар. Аңгы-аңгы чурттарда аңгы-аңгы санап турарының уржуундан ол хүн бот-боттарынга дүүшпейн барып болур. Чаа чылдың бүдүүзүнде элээн хүндүткелдиг болгаш улуг билиглиг ла¬ма-баш¬кылар дараазында чылдың санаашкынын кылып эгелээр.
Чаа чылды уткуурун Тыва бурун шагдан бээр Шагаа-биле (моолдар Цагаан-Сар дээр) демдеглеп келген. Сураглыг эртемденнер, чижээ, Николай Абаев, Шагааны Тывага XIII чүс чылда-ла Моол-биле болгаш Чиңгис-Хаанның шериглеринге дайынчы удуртукчулар болуп албан-хаап турган, урянхтардан укталган Сүбүдейниң болгаш Урянктайның ады-биле холбаштыр демдеглеп келген деп санап турар. Бот-боттарындан үлегерлээн байырлалдың езулалдары улаштыр культураның кезии апарган деп санап болур.
Шагаа дээрге мал оолдап турар үеде эрттирер байырлал езулалы. Чер ажылдыг черлерге ону күскү үеде демдеглеп турган. Буддизмни хүлээп алган соонда байырлал чаа шинчи кирген. Чаа чылды уткаан мөргүл¬дер аш¬тап-¬арыглаашкын-биле холбажыр апарган. Ол хүлээлгени хам кижи күүседип турган. XVIII чүс чылдан эгелээш лама-башкылар ол хүлээлгени күүседип, номналы-биле эки чүүлдерни кыйгырып турар апарган.
Бурунгу үеде херээженнер Шагаа хүнүнде эң эки хевин кедип, эң чараш каасталгаларын каданып турганнар. А эр кижилер хөй улус мурнунга чараш даңза-хаптыг, оттуктуг, езулуг бижектиг (эът кезип чиир) үнүп келир. «Шагаа-биле!» деп байыр чедириишкиннери ка¬йыын-бээр чаңгыланып турган.
Шын солуну, №5 2013 чылдың январь19